Zmiana społeczna – jest to jeden z centralnych problemów socjologii. W XIX wieku pojawiły się pierwsze próby analizy, wynikające z chęci wyjaśnienia dwóch wielkich przemian, które miały miejsce w Europie, tzn. uprzemysłowienia i procesu rozprzestrzeniania się demokracji i praw człowieka. Do pierwszych teorii zmian społecznych są zaliczane: (1) teoria dynamiki społecznej Augusta Comte’a, który twierdził, że rozwój społeczeństw dokonuje się na drodze przewidywalnych faz związanych z rozwojem wiedzy, (2) ewolucjonistyczna teoria zmiany określonej przez rozwój populacji i różnicowanie strukturalne Herberta Spencera, (3) teoria Karola Marksa, który dowodził, że większość przełomowych zmian społecznych ma charakter rewolucyjny i jest wynikiem walki klas (por. Słownik socjologii 2005: 441).
Zmiana społeczna to zmiana zasadniczych struktur społeczeństwa lub grupy społecznej. Jest zawsze obecna w życiu społecznym, ale szczególnie szybko zachodzi w epoce nowoczesnej. Posunąć się można do stwierdzenia, że nowoczesna socjologia powstała z próby zrozumienia zmian jakie dały początek nowym formom porządku społecznego (por. Giddens 2004: 739).
Zdaniem Sztompki zmiana społeczna jest różnicą „(…) między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu” (Sztompka 2004: 437).
Stan wcześniejszy i stan późniejszy mogą się różnić pod rozmaitymi względami. Może nastąpić (tamże: 437-438):
- zmiana składu systemu – przybywa lub ubywa członków systemu (migracja, rekrutacja itp.)
- zmiana struktury systemu, a więc powiązań między elementami
- zmiana funkcji pełnionych przez elementy społeczeństwa.
Badania nad zmianą wiele „odziedziczyły” po podejściu organicystycznym do społeczeństwa A. Comte’a i H. Spencera, ale nie bezpośrednio. To systemowy model społeczeństwa wypracowany przez szkołę znaną jako teoria systemu społecznego (teoria funkcjonalna lub strukturalny funkcjonalizm) połączył i uogólnił idee typowe dla organicyzmu. Pojęcia używane do analizy zmian wywodzę się przede wszystkim z modelu systemowego (por. Sztompka 2005: 20).
Z punktu widzenia koncepcji funkcjonalnej Parsonsa „zmiana społeczna to proces przełamywania stanów równowagi przez siły odśrodkowe i ustanawiania nowej równowagi systemu” (Białyszewski 1970: 72). W związku z tym, że poszczególne części systemu są ze sobą powiązane, „zmiana w jednym punkcie wywołuje napięcie w sąsiadujących z nim częściach systemu. Jedną z podstawowych i natychmiastowych reakcji na napięcie jest aktywizacja uczuciowa w obronie zabezpieczonych prawem interesów” (Parsons 1972: 326).
W tej koncepcji zwraca się uwagę na sytuację oporu wobec zmiany, który może ją zahamować lub zablokować. Żeby lepiej zrozumieć istotę oporu wobec zmiany wystarczy przyjrzeć się, np. protestującym związkowcom przeciwko prywatyzacji ich zakładów pracy, albo zmianie ustawy emerytalnej.
BIBLIOGRAFIA
- Białyszewski, H. 1970. Funkcjonalna koncepcja zmiany społecznej. „Studia Socjologiczne” 2: 63-98.
- Giddens, A. 2004. Socjologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Parsons, T. 1972. Szkice z teorii socjologicznej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Słownik socjologii. 2005. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Sztompka, P. 2004. Socjologia. Kraków: Wydawnictwo Znak.
- Sztompka, Piotr. 2005. Socjologia zmian społecznych. Kraków: Wydawnictwo Znak.
