Esej jako gatunek literacki ma długą tradycję. Narodził się we Francji w XVII w. Pierwowzorem gatunku, od którego pochodzi nazwa jest Essais (Próby), wydany w 1580 r. Jego autorem był Michel de Montaigne, francuski filozof. Później po esej sięgnęli kolejni pisarze: Pascal, Diderot, Rousseau. Cechą esejów stało się przełamywanie reguł, otwarta forma, łączenie w sobie poezji, narracji, dyskursu naukowego, żartu, parodii (por. Kaliszewska 2011: 273).
Według Słownika języka polskiego (sjp.pwn.pl 27.01.2016) esej to krótka rozprawa naukowa lub literacka ujmująca temat w sposób subiektywny. Podręczny słownik terminów literackich (1998: 84) podaje taką definicję terminu, w której esej to: „szkic filozoficzny, naukowy, krytyczny, moralistyczny, zwykle pisany prozą, w którym autor w sposób swobodny, a zarazem kunsztowny, rozwija interpretację jakiegoś zjawiska lub roztrząsa problem, nie maskując subiektywności przyjętego punktu widzenia. Wywód zawarty w e. w niewielkim na ogół stopniu podporządkowuje się rygorom standardowych rozumowań; znaczną rolę grają w nim niezwykłe skojarzenia pomysłów, dygresje, paradoksalne formuły (paradoks), poetyckie obrazy, aforyzmy, a wcale nierzadko także elementy narracyjne lub liryczno-refleksyjne”.
Uważa się, że łatwiej jest opisać esej jako to, czym on nie jest, niż czym jest. Jest czymś nieostrym, uchyla się jednoznacznemu definiowaniu. Opisuje się go poprzez porównywanie z innymi typami wypowiedzi (por. Markowski 1991: 171). Esej wykorzystuje elementarne struktury innych gatunków, „przechwytuje” je i modyfikuje na swoje potrzeby (por. tamże: 174).
Barwnie prezentuje ten problem Roma Sendyka (2006: 5): „esej zdaje się być wszystkim naraz i niczym jednocześnie – od poezji przez dramat po prozę, od literatury po specjalistyczne prace naukowe: wszędzie tam zdarza się trafić na ślady jego dyskretnej obecności. (…) Ten, kto staje się amatorem tej formy wypowiedzi, ofiarą <
Ze względu na kryterium kompozycji wyróżnia się esej formalny i esej nieformalny. Esej naukowy (akademicki) należy do esejów formalnych ze względu na podobieństwo do traktatu, rozprawy. W esejach nieformalnych ważny jest subiektywny punkt widzenia autora i jego indywidualna inwencja twórcza.
Zastosowanie eseju naukowego jest szerokie. Może on służyć do wypowiadania poglądów kontrowersyjnych, które znajdują się poza głównym nurtem nauki, może być autonomiczną formą prezentacji sądów, w której ważna jest nie tylko treść, lecz także artystyczna forma albo pełnić funkcję popularyzatorską (por. Jarzębski 1991: 79-80).
Zwykle to starsi i bardziej doświadczeni naukowcy używają eseju jako formy wypowiedzi. Wynika to z faktu, iż jest on dowodem oczytania i kunsztu językowego autora, których nabywa się z wiekiem. Często jednak zachęca się studentów, aby pisali eseje (np. na zaliczenie przedmiotu lub konkurs). Mogą dzięki temu rozważyć dany problem i nauczyć się zapisywać swoje ustalenia w ciekawej formie. Jednocześnie nie muszą zbierać wszystkich argumentów w danej sprawie, lecz samodzielnie wybrać te, które uważają za najistotniejsze.
Bibliografia
- Adorno, Theodor W. 1990. Esej jako forma. [W:] Sztuka i sztuki. Wybór esejów. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
- Głowiński, Michał i in. 1998. Podręczny słownik terminów literackich. Warszawa: OPEN.
- Jarzębski, Jerzy. 1991. Literackie przygody uniwersalnego rozumu. O eseistyce Stanisława Lema. [W:] Polski esej. Studia. M. Wyka (red.). Kraków: UNIVERSITAS.
- Kaliszewska, Małgorzata. 2009. Esej pedagogiczny w kształceniu akademickim. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego.
- Kaliszewska, Małgorzata. 2011. Funkcje eseju pedagogicznego. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego.
- Markowski, Michał P. 1991. Cztery uwagi o eseju. [W:] Polski esej. Studia. M. Wyka (red.). Kraków: UNIVERSITAS.
- Sendyka, Roma. 2006. Nowoczesny esej. Kraków: UNIVERSITAS.
- Słownika języka polskiego, http://sjp.pwn.pl (27.01.2016).
){kind=link}