Interesy i wartości – rozróżnienie pojęciowe

Podstawowy wyznacznikiem ludzkich działań są interesy i wartości, jakim dana jednostka podlega. Obydwa pojęcia przenikają się i wspierają nawzajem, jednak nie są niemożliwe do rozróżnienia. W niniejszym opracowaniu zostanie podjęta próba rozgraniczenia ich, na podstawie myśli dwóch wybitnych, polskich socjologów.

Według Edmunda Wnuka-Lipińskiego „w życiu każdej zbiorowości ludzkiej funkcjonują dwa systemy odniesień wedle których regulujemy nasze postawy i zachowania: (1) normy moralne i (2) utylitarne reguły postępowania” (Wnuk-Lipiński 2005: 178). Systemy te mogą nawzajem się wzmacniać lub też działać w różnych kierunkach. Pierwszy z tych „regulatorów” jest „(…) zbiorem norm, dzięki którym aktor ocenia swoją postawę lub zachowanie w kategoriach moralnej prawości, a jego treścią są zasady, zakotwiczone w systemie wartości aktora, które uznaje on za ważne i wiążące. Ich naruszenie prowadzi do narażenie się na sankcje społeczne, zaś w wymiarze indywidualnym może rodzić poczucie winy” (tamże). Natomiast drugi system dotyczy utylitarnej „wyceny” na podstawie której „(…) aktor klasyfikuje swoje postawy lub zachowania z punktu widzenia własnego interesu. Ocena, że będzie to zachowanie korzystne skłania do jego podjęcia, zaś ocena, iż będzie to zachowanie z tego punktu widzenia niekorzystne odwodzi od jego podjęcia. Przejawianie postaw lub podejmowanie zachowań sprzecznych z tym mechanizmem oceny prowadzi do poczucia straty” (tamże). W życiu publicznym przedstawione wyżej regulatory stanowią „pole działania” dwóch sfer: aksjologicznej sfery życia publicznego, w której funkcjonują wartości i pragmatycznej sfery życia publicznego, w której funkcjonują interesy (por. tamże: 179-183).

Ziółkowski wysuwa tezę, że „(…) przy pewnym ujęciu interesów i wartości, ujęciu niezadającym przy tym gwałtu dotychczasowej tradycji ich ujmowania – mają one wiele podobnych cech, są w zbliżony sposób społecznie artykułowane, tak samo w istocie funkcjonują, a zwłaszcza oddziałują na zachowania indywidualne i zbiorowe” (Ziółkowski 1999: 121). Stwierdza on iż interesy i wartości „(…) są to subiektywne cele, którym towarzyszy zwykle (…) znajomość środków osiągania tych celów, czyli reguł postępowania. (…) Interes jest celem uznawanym za korzystny; dążenie do realizacji interesów związane jest z orientacją hedonistyczną, utylitarystyczną, instrumentalną. Wartość natomiast jest celem uznawanym za słuszny, właściwy czy też usprawiedliwiony, wyznaczającym orientację normatywną, aksjologiczną” (Ziółkowski 2000: 57). W życiu każdego człowieka łączą się obie orientacje.

Ziółkowski zwraca uwagę na pewne implikacje takiego ujęcia. Po pierwsze zarówno interesy jak i wartości tworzą pewne „hierarchiczne systemy”. Przekonanie o czymś, że jest to słuszne lub korzystne rodzi także przekonanie, że środki prowadzące do takiego celu, także są słuszne i korzystne (por. Ziółkowski 1999: 123-124).

Po drugie celem działania jednostki może być „dobro” sześciu rodzajów podmiotów: „(…) (A) samej tej jednostki, (B) małej grupy (np. rodziny), do której należy ta jednostka, (C) większej zbiorowości (np. narodu), do której należy ta jednostka, (D) innych małych grup, do których ta jednostka nie należy i z którymi nie ma żadnych związków, (F) wszystkich bez wyjątku jednostek, grup i zbiorowości ludzkich” (tamże: 124). Należy zwrócić uwagę, że pojęcie interesów odnosi się do trzech pierwszych rodzajów podmiotów, czyli odnosi się do sytuacji, gdy można jasno zdefiniować podział na „ja” albo „my” i na „oni”, występują jakieś przeciwstawne dążenia, które prowadzą do konfliktu interesów. Natomiast pojęcie wartości może odnosić się do wszystkich sześciu rodzajów podmiotów, ze szczególnym uwzględnieniem czterech ostatnich. Specyfikę wartości stanowi fakt, że odnoszą się nie tylko do działań dla „dobra” grup w których jednostka uczestniczy, ale także dla „dobra” grup do których jednostka nie należy (por. tamże: 124-125).

Interesy i wartości dotyczą przekonań jednostek, i ich subiektywnych celów działania, a także występują jako „element świadomości społecznej”. Przy tym świadomość społeczna spełnia trzy kryteria: „(…) (1) są to przekonania wspólne dla jakiejś zbiorowości czy kategorii społecznej, (2) przekonania te są uświadamiane (bądź zakładane) jako wspólne przez członków tej zbiorowości, (3) stanowią one przesłanki czy korelaty tych samych działań indywidualnych występujących na skalę masową, a zwłaszcza wspólnych działań zbiorowych” (tamże: 136). W tym sensie wspólne interesy i wartości są podstawowym mechanizmem wytworzenia grup społecznych. Jednostki, które są w pełni przekonane do tychże interesów i wartości znajdują się w „centrum” grupy, natomiast członkowie, którzy nie w pełni się z nimi utożsamiają funkcjonują na jej „obrzeżach” (por. tamże: 136-137).

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną właściwość interesów i wartości. Otóż interesy i wartości są na ogół „zastane”, oznacza to, że „wynikają z pozycji danej jednostki w strukturze społecznej, z przekonań przejmowanych od innych osób w procesie socjalizacji, ze stosunków zwierzchnictwa-podporządkowania, z wyrażanych przez partnerów w trakcie interakcji i skierowanych wzajemnie na siebie oczekiwaniach przywiązanych do ról społecznych” (Ziółkowski 2000: 81-82). Jednak interesy i wartości są nie tylko przejmowane, lecz także tworzone i przetwarzane na nowo w zależności od „(…) aktywności jednostek i grup podejmujących działania, zmieniających warunki materialne, tworzących nowe systemy przekonań, reguł, norm i kulturowych uzasadnień” (tamże: 82). W życiu każdego społeczeństwa są okresy gdy interesy i wartości zmieniają się bardzo powoli i są w zasadzie jedynie odtwarzane, natomiast w innych okresach, np. w czasie transformacji systemowej, ważniejsze są interesy i wartości mniej lub bardziej tworzone na nowo. Nabiera znaczenia kategoria tzw. „interesów transgresyjnych”, które „(…) wynikają z przekroczenia starego systemu, z wyobrażenia sobie jeszcze nie istniejącego stanu przyszłego i swojej potencjalnej pozycji i źródeł korzyści i strat w nowej, dopiero tworzącej się sytuacji (np. gospodarki rynkowej opartej na indywidualnej przedsiębiorczości)” (tamże). Interesy te wyznaczają takie cele działania, które wymagają zaangażowania i są ryzykowne, często mają „(…) teoretyczne albo ideologiczne wsparcie, jako łączące (lepiej niż inne) interesy partykularne z interesem wspólnym” (tamże: 82-83).

Jak już zostało powiedziane wcześniej interesy i wartości stanowią wyznaczniki ludzkich działań. Pojawia się jednak problem w jaki sposób je zidentyfikować. Rozwiązaniem może być stwierdzenie Wnuka-Lipińskiego: „owe zróżnicowane interesy i wartości, znajdujące się w obiegu publicznym można odczytywać jako mniej lub bardziej zinstytucjonalizowane wiązki roszczeń, adresowane bądź do innych aktorów życia publicznego, bądź też do instytucji państwa” (Wnuk-Lipiński 2005: 188). W związku z tym definiuje on życie publiczne pluralistycznego społeczeństwa demokratycznego jako „(…) przestrzeń uzgadniania roszczeń podmiotów obecnych w życiu publicznym” (tamże: 189).

Bibliografia

  1. Wnuk-Lipiński, Edmund. 1994. Kształtowanie się nowego ładu instytucjonalnego. W: Społeczne konsekwencje transformacji ustrojowej. M. Grabowska, K. Pankowski, E. Wnuk-Lipiński (red.). Warszawa: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk.
  2. Wnuk-Lipiński, Edmund. 2001. Zmiana systemowa. W: Pierwsza dekada niepodległości. Próba socjologicznej syntezy. E. Wnuk-Lipiński, M. Ziółkowski (red.). Warszawa: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk.
  3. Wnuk-Lipiński, Edmund. 2005. Socjologia życia publicznego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
  4. Ziółkowski, Marek. 1999. Interesy i wartości jako elementy świadomości społecznej. W: Władza i struktura społeczna. A. Jasińska-Kania, K. M. Słomczyński (red.). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.
  5. Ziółkowski, Marek. 2000. Przemiany interesów i wartości społeczeństwa polskiego. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Pin It

Komentowanie zakończone.